Australia, czyli Nowa Holandya

albo Józef Herkner i jego mapy

Stare mapy mają jeszcze swoich wielbicieli, chociaż grono ich coraz bardziej się kurczy. Mapy renomowanych autorów i oficyn potrafią osiągać niebotyczne ceny, a rynek antykwaryczny pełen jest współcześnie wykonanych kopii uchodzących za oryginały. Warto zatem zwrócić uwagę na mapy, które czekają dopiero na swoje „odkrycie”. Do takich należą niewątpliwie mapy wydawane w połowie XIX w. przez Józefa Herknera w Warszawie. Spotyka się je rzadko. Nie wiem, czy istnieje zachowany w całości któryś z jego atlasów.

Józef Herkner (1802 Poznań – 1864 Warszawa), s. Józefa i Józefy Griger, medalier, litograf, związany z Warszawą, gdzie założył pracownię litograficzną. Pierwszą znaną jego pracą jest mapa załączona do Historyi narodu polskiego, Adama Naruszewicza (1824). W 1838 r. opracował sześć tablic sygnowanych „Spółka J. Herkner lith.” do książki Feliksa Pawła Jarockiego Zoologija czyli zwierzętopismo ogólne. Podług Naynowszego Systematu ułożone przez Felixa Pawła Jarockiego nauk Wyzwolonych i Filozofii Doktora, tom VI. Owadów część pierwsza, Warszawa 1838.

W latach 1848-1864 J. Herkner wydawał mapy, o niezaprzeczonej dziś wartości historycznej. Był pierwszym w Królestwie Polskim wydawcą, który wprowadził polskie nazewnictwo geograficzne, zarówno w odniesieniu do Europy, jak i innych kontynentów. Ze swoich map tworzył niewielkie atlasy (od 16 do 20 map), wydając je w latach 1853, 1856, 1862, 1864. W ocenie wartości kartograficznej map Herknera utrwaliła się mało przychylna opinia największego przed Eugeniuszem Romerem autorytetu w kartografii polskiej, Wacława Nałkowskiego: „mapy pozbawione wszelkiej plastyki terenu […] uderzały mnie tylko barwy granic politycznych”.

Część map sygnowana jest nazwiskami współpracowników: Juliana Müllera i R. Baumanna. Julian Müller (ok. 1825-1905), uczył się rysunku pod kierunkiem Jana Feliksa Piwarskiego; po 1864 r. został wydawcą nut i książek, trudnił się ich sprzedażą, prowadził też wypożyczalnię książek. O Baumannie brak bliższych wiadomości.

O poziomie zakładu J. Herknera świadczy najlepiej powierzenie mu opracowania formy graficznej dyplomu (patentu) potwierdzającego szlachectwo, wydawanego przez Heroldię Królestwa Polskiego (1832-1861).

Literatura:

Estreicher K., Bibliografia polska XIX w., t. 2, 1874, s. 122-123 (wyd. II: t. 10, s. 195).

Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 5, Warszawa 1978, s. 75.

Łodyński K., Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce, z. 3, Warszawa 1965.

Olszewicz B., Kartografia polska XIX w., t. 1, Warszawa 1998, s. 221.

Polska Bibliografia Sztuki 1801-1944, t. 2: Rysunek, grafika, sztuka książki i druku, Wrocław 1979, poz. 2878, 2217.

Nałkowski W., Wspomnienia krakowskiego studenta, [w:] W. Nałkowski, Jednostka i ogół. Szkice i krytyki psycho – społeczne, Kraków 1904, s. 394 – 395.

Szulc E., Cmentarz ewangelicko-augsburski w Warszawie: zmarli i ich rodziny, Warszawa 19898, s. 730.

Tessaro-Kosimowa I., Historia litografii warszawskiej, Warszawa 1973, s. 78.